ՀՅԴ հիմնադիր սերնդին պատկանող (1893թ․), ՀՅԴ արեւելեան բիւրոյի անդամ, Հայաստանի առաջին հանրապետութեան առաջին վարչապետ (1918-1919թթ․), ճարտարապետ (1893թ․), պրոֆեսոր (1930թ․), տեսաբան՝ Յովհաննէս Քաջազնունին (1868-1938թթ․) իր «Ի՞նչ պիտի լինի Դաշնակցութիւնը» վերնագրով բովանդակալից յօդուածաշարում, 1907թ․, էական եւ խորքային բնորոշումներ է տուել ՀՅ Դաշնակցութեան գոյութեան ու լինելութեան մասին։ Յօդուածաշարի վերջաբանում, Քաջազնունին գրում է․

«Սիրո համար ենք ապրում և մեռնում։ Սերն Աստված է և Աստված սեր է»:

«Պետք է անմիջապես ըսեմ, որ ես դեմ չեմ համամարդկային գաղափարներուն, բայց սա ևս ճշմարիտ է, որ համամարդկային գաղափարներն Եվրոպային մեջ իսկ իրենց թեորիական շրջանին մեջ են, և ընկերվարական առաջնորդներն անգամ հայրենիքի գաղափարը չեն ժխտեր․- «այն օրը, որ հայրենիքիս վտանգ սպառնա օտարեն՝ կը մոռնամ ամեն բան և հրացան վերցնելով կռվի դաշտ կը հառաջանամ»։

1968 թ․ ավարտեցի Երևանի պետական համալսարանի բանասիրական ֆակուլտետը, և մեր կուրսը մեկ ամսով արտադրական գործուղման ուղարկեցին Մոսկվա։ Մոսկվայում մեզ տեղավորեցին «Սոկոլ» ուսանողական համալիրի հանրակացարանում։ Երկսենյականոց մի համարում տեղավորվեցինք ժողովրդի և հատկապես մտավորականության շրջաններում արդեն հայտնի երգիչ Խորեն Պալյանը, Սարգիս Բաղդասարյանը (որը հետագայում նույնպես ճանաչվեց և սիրվեց ժողովրդի կողմից որպես ազգագրական երգերի անզուգական կատարող) և ես։

Ծանր ժամանակներ էին. Ավարայրի ժողովրդական ապստամբությունը, պատմական այդ մեծ իրադարձությունը 1600 տարի առաջ: Հայրենի հողը, երկրի անկախությունը, ինքնուրույնությունը, ազատությունը, մեր սրբարանները պաշտպանել ցանկացող ժողովրդի հերոսական կամքը...

Բրիքսը․․․ հայ-ադրբեջանական անորոշ, անձեւաչափ, աներաշխիք բանակցային գործընթացը, սահմանազատման անսկզբունք ու անկանոն կանոնակարգումը․․․ պտտում են գլխումս։ Եւ մտատանջութիւնների այս թնջուկը պատճառ է հանդիսանում վերստին մտաբերել հայ յեղափոխական գործիչ, Հայաստանի առաջին հանրապետութեան ռազմական նախարար, ՀՅԴ բազմամեայ ղեկավարներից՝ Ռուբէն Տէր Մինասեանի (1882-1951թթ․) վերլուծական մտքերը, որոնք նա ամփոփել է 1926թ․, որոնք եւ ցանկանում եմ կիսել ընթերցողների հետ․ «Եզրակացութիւն․ 1․ Գանձակի նահանգը ամբողջութիւն մը չի կազմեր, ոչ պատմական, ոչ տնտեսական, ոչ աշխարհագրական եւ ոչ ալ ազգագրական տեսակէտէ։

Տարիներ առաջ Գ․ Սունդուկյանի անվան Մայր թատրոնի գլխավոր ռեժիսոր Խորեն Աբրահամյանի առանձնասենյակում կարդում էի իր հանձնարարականով Գ․ Սունդուկյանի պիեսներից մեկի նորովի մշակած իմ սցենարը։ Ներկա էին թատրոնի նկարիչ Ե․Սաֆրոնովը, գեղարվեստական մասի բաժնի վարիչ Հենրիկ Բախչինյանը։

Տևական ժամանակ է` հեռախոսիս մեջ փնտրում էի 2000 թվականի փետրվարին գրված այս հուշապատումը (երբ Զորավար Անդրանիկի աճյունը տեղափոխել էին հայրենիք` «Եռաբլուր» պանթեոնում վերահուղարկավորելու)։

1828-29թթ․ ռուս-թուրքական պատերազմի ժամանակ եվրոպական տերությունները փորձում էին Ռուսաստանի դեմ հանել ոչ միայն Օսմանյան Թուրքիային, այլև Պարսկաստանին, որը ավելի վաղ ռուսների հետ կնքել էր Գյուլիստանի հաշտության պայմանագիրը։ Արևմուտքի նպատակն էր մեր տարածաշրջանում ամբողջովին մեկուսացնել ռուսական ուժեղացող կայսրությանը և մասնատել։ Այդ պատերազմում ռուսական զորքը, հայերի օգնությամբ, ազատագրեց Հայաստանի մեծ մասը թուրքական լծից, բայց Թուրքմենչայի հաշտության պայմանագրից հետո հեռացավ՝ թողնելով անզեն հայերին թուրքական զորքի դեմ միայնակ։ Այդ ժամանակ Ալաշկերտից ու Մուշից հեռացան նաև իմ նախահայրերը՝ փրկվելով թուրքական ու քրդական ասպատակություններից և հաստատվեցին Արևելյան Հայաստանի Սևանի ավազանում։

Լուսանկարում գնդապետ Հովհաննես Մազմանյանն է: 1920 թ. այս օրը Հոկտեմբերի 30-ին Կարսի վրա թուրքական գրոհի ժամանակ բերդաքաղաքի գրեթե առանց կրակոցի հանձնումը՝ չկարողացավ տանել նվաստացումը և ինքնասպան եղավ: